De Februaristaking in Zaandam
Vrij Nederland 23 februari 2017
In de zomer van 2016 kregen we een telefoontje van de tachtigjarige Gerard Wijdenes. Of we geïnteresseerd waren in een fotoalbum van zijn ouders en een pak oude oorlogskranten. Dat waren we.
In het najaar arriveerde op de redactie van Vrij Nederland ineens een doos met daarin het fotoalbum. Er zaten beelden in van de bombardementen in Rotterdam die tijdens de oorlog wijd werden verspreid, kiekjes van de koninklijke familie, krantenknipsels en bonnenboekjes. Prachtig materiaal, maar niet uniek. Pas halverwege het boek wachtte ons een grote verrassing: we stuitten op vier foto’s van een volksoploop die blijkens het bijschrift waren gemaakt in Zaandam op 25 februari 1941. ‘Wauw,’ zeiden we.
Hoewel de Februaristaking, die begon op die dinsdag 25 februari 1941, een belangrijke gebeurtenis is geweest in de Tweede Wereldoorlog – het was de enige keer in heel Europa dat de bevolking opstond tegen de Jodenvervolging – was pas vorig jaar voor het eerst een foto publiek gemaakt waarvan onomstotelijk vaststond dat het om de Februaristaking ging. De opname, gemaakt door een journalist van het socialistische dagblad Het Volk, had onopgemerkt decennialang in het provinciaal archief in Leeuwarden gelegen. Op de foto is te zien hoe burgers zich verzamelen rond een – niet zichtbare – spreker op het Amsterdamse Raamplein.
Uitzicht op Czaar Peter
Het album met de Zaanse foto’s had jarenlang op de zolder gelegen van Gerard Wijdenes’ zusje Marion. ‘Toen ze bezig was met een grote schoonmaak wilde ze het album bij het vuilnis gooien,’ vertelt Gerard.
Gerards ouders Dirk en Elisabeth Wijdenes woonden sinds oktober 1935 in het hartje van Zaandam, met uitzicht op het standbeeld van Czaar Peter op de Dam. Nu is het een pleintje met veel horeca, destijds waren er een postkantoor, een bioscoop, kleine middenstanders en een café gevestigd. Het woonhuis is nog steeds een opvallend pand genaamd Het wapen van Friesland. Tegenwoordig is ook hier horeca gevestigd, maar in die jaren zat er de firma Keg, een comestibleswinkel waar koffie, thee, wijn, zeep en kaarsen werden verkocht. Dirk was er de bedrijfsleider en woonde boven de zaak in een groot appartement. Op een van de foto’s in het album is hij te zien in een keurig pak met plusfour, gepoetste schoenen en een strikje. Hij staat trots tussen zijn personeelsleden op de dag dat er Zweeds wittebrood wordt uitgedeeld. Blijkens het bijschrift is de foto genomen op 8 maart 1945.
De eerste grote razzia
Op die dinsdag 25 februari 1941, ergens laat op de middag, pakte Dirk of Elisabeth het fototoestel en richtte de lens naar buiten. Rond het beeld van Czaar Peter was een kleine volksoploop. Het waren stakers, die gebrand op nieuws naar het centrum waren getrokken.
De onrust was overgeslagen uit Amsterdam, waar op zondag 9 februari de Weerafdeling (WA) van de NSB het café- en variététheater Alcazar aan het Thorbeckeplein was binnengevallen omdat de eigenaren hadden geweigerd het bordje ‘Joden niet gewenst’ op te hangen. Later die dag vernielden NSB’ers gesteund door Duitsers de ruiten van huizen waar Joden woonden in de buurt van het Waterlooplein. De spanningen liepen op en het kwam – niet voor het eerst – tot gevechten tussen Joodse bewoners die hun eigendommen wilden verdedigen en NSB’ers die door de straten schuimden. Daarbij werd – het verhaal is bekend – de WA-man Hendrik Koot doodgeslagen. Het vormde de opmaat tot de eerste grote razzia in Amsterdam, waarbij 427 willekeurige Joodse mannen van straat werden geplukt als represaille. De foto’s van de arrestanten op het Jonas Daniel Meijerplein zijn wereldberoemd geworden. Vrijwel alle gevangenen zouden worden vermoord in Mauthausen.
Kort en klein geslagen
Ook in de Zaanstreek was het onrustig in die dagen. Bij het partijkantoor van de NSB waren eerder al de ruiten ingegooid en ook bij NSB-gezinde families gingen er regelmatig keien door de voorruit.
Zaandam was van oudsher een rood bolwerk, en de contacten tussen de leden van de Communistische Partij in Amsterdam en Zaandam waren hecht: men hield elkaar nauwkeurig op de hoogte. Toen de Joodse arrestanten in een colonne van tien gesloten vrachtwagens vanuit Amsterdam naar een tijdelijk kamp in Schoorl werden vervoerd, passeerden ze ook de Zaanstreek. Dat was niet onopgemerkt gebleven, verklaarden getuigen na de oorlog. Op 21 februari verscheen in het Zaanse advertentieblad De 7000 het bericht dat alle inwoners van Joodse afkomst zich – tegen betaling – moesten laten registreren. Dat vergrootte onder de Zaankanters de toch al aanwezige verontwaardiging over de handelswijze van de bezetter.
Het kwam tot een eerste openlijke confrontatie toen de WA op een stampvolle zondagavond binnenviel bij café De Waakzaamheid, waar bezoekers en masse op de dansvloer stonden. De boel werd kort en klein geslagen, aanwezigen werden mishandeld. De aanleiding is altijd onduidelijk gebleven: vonden de WA’ers dat de burgerij moest rouwen over de dood van hun kameraad Koot?
In de Zaanstreek legden die eerste dag ruim 3000 arbeiders het werk neer.
Op diezelfde zondag besloten kopstukken van de CPN in Amsterdam om daar een staking te organiseren uit protest tegen de razzia. ‘Protesteert tegen de afschuwelijke Jodenvervolgingen!!!!!’ was te lezen op een pamflet.
De staking, die begon op dinsdag 25 februari, leidde er in Amsterdam toe dat tienduizenden het werk neerlegden en dat het openbaar vervoer stil kwam te liggen. De staking sloeg, aangewakkerd door de CPN, ook over naar omliggende gemeenten. In de Zaanstreek legden die eerste dag ruim drieduizend arbeiders het werk neer bij onder meer Duyvis, de Zaanlandsche Scheepsbouw Maatschappij en zetmeel- en voedingsmiddelenconcern Honig. Een flink aantal stakers trok – zonder vlaggen of ander vertoon, staken was streng verboden – naar het centrum van Zaandam, en dat is wat het echtpaar Wijdenes vanuit hun raam op de eerste verdieping vastlegde.
Door de mensen afgerukt
Dat ze foto’s maakten, was op zich niet zo raar. In die eerste oorlogsjaren waren er nog volop fotorolletjes te koop en fotograferen was op dat moment nog niet verboden.
Op de foto die op de albumpagina rechtsboven is geplakt, is te zien hoe de bevolking zich verzamelde voor een winkelpui schuin tegenover Keg. ‘Opplakken van bepalingen. Werden door de mensen afgerukt,’ luidt het bijschrift bij de foto.
Die ‘bepalingen’ waren waarschijnlijk mededelingen van de Duitse autoriteiten waarin ze zich verantwoordden voor de razzia’s in Amsterdam, en waarin de Joodse bevolking alle schuld in de schoenen werd geschoven.
De foto’s moeten om een uur of vier in de middag zijn gemaakt, afgaande op de lange schaduwen op deze heldere winterdag. Het is een tijdstip waarop de arbeiders normaal in de fabrieken zouden zijn.
De beelden komen overeen met politierapporten van die dag. Na een tip van een bezorgde burger waren agenten ter plaatse poolshoogte gaan nemen. Ze meldden dat ze er enkele tientallen mensen aantroffen bij het nabij Keg gelegen hotel-restaurant Het Wapen van Zaandam, waar tegenwoordig een wokrestaurant is gevestigd.
Die samenscholing bij Het Wapen van Zaandam is op de drie andere foto’s uit het album aan de rechterkant in de verte te zien. Nadere bestudering van de eerste foto wijst uit dat er aan het einde van de straat een open Duitse legertruck staat met achterin soldaten.
De drie foto’s zijn kort na elkaar genomen: klik, rolletje transporteren, klik, transporteren, klik.
Dat weten we omdat links op de stoep een Duitse soldaat is te zien die er op de tweede foto ook staat als de truck in de richting van de Dam rijdt en halverwege de straat is. En er is nog een aanwijzing dat de foto’s vlak na elkaar zijn genomen: op alle drie de beelden staat een man in een donkere korte winterjas met een hoed op. Op de eerste hangt hij tegen een muur te roken, op de tweede staat hij daar nog steeds en op de derde foto steekt hij, sigaret in de hand, de straat over als de vrachtauto is gepasseerd. Op het derde beeld rijdt de truck onder langs de winkel van Keg, de helmen van de soldaten zijn duidelijk te zien. ‘Mensen vluchten’, luidt het bijschrift, en dat klopt, want de straat is inmiddels vrijwel leeg.
De fotograaf deed een stap naar binnen toen de vrachtwagen naderde – niet verwonderlijk, want fotograferen van militaire objecten was, hoewel nog niet verboden, wel risicovol.
Mooi detail op de tweede foto: twee gearmde vrouwen van wie er één omkijkt naar de naderende Duitsers.
Met scherp geschoten
Die 25ste februari bleek achteraf de aanloop naar de grote stakingsdag. Op woensdag de 26ste werd er gestaakt in Amsterdam, Utrecht, Hilversum, Weesp en andere omliggende plaatsen. Ook de hele Zaanstreek ging plat. NSB’ers werden belaagd, eentje werd zelfs in de Vaart gegooid en mocht er pas weer uit nadat hij het Wilhelmus had gezongen. Stakers sloegen NSB’ers in elkaar, huizen werden leeggeroofd, andere bekogeld. Een NSB-bruidspaar dat toevallig die dag in het huwelijk trad vlakbij de Dam in het toenmalige Stadhuis werd bekogeld met stenen. De Zaanse politie moest er aan te pas komen om de menigte op afstand te houden. De Duitse autoriteiten kwamen later die dag echt in actie. Op de Dam werd met scherp geschoten; een slagersknecht verloor hierbij het leven na een gericht schot.
Uiteindelijk, en dat is weinigen bekend, duurde de Februaristaking in de Zaanstreek het langst.
De laatste werkweigeraars gingen pas op 1 maart weer aan de slag. De Duitse autoriteiten legden Zaandam een boete op van een half miljoen gulden die moest worden opgebracht door de rijkste inwoners.
Burgemeester Joris in ’t Veld werd met pensioen gestuurd en vervangen door de fel antisemitische Cornelis van Ravenswaay, die actief hielp bij de Jodenvervolgingen. Bioscopen gingen dicht, er kwam een strenger uitgaansverbod dan elders en veel stakers kregen een korting op hun salaris.
Dirk Wijdenes was volgens zijn zoon Gerard tijdens de oorlogsjaren die volgden actief in het verzet. Hij bewaarde wapens en had onderduikers op zolder. Niet lang na de bevrijding kreeg Dirk een hersenbloeding en raakte verlamd. Het gezin moest het huis boven de winkel verlaten. Dirk overleed in 1970, zijn vrouw Elisabeth in 2008.
Het fotoalbum lag daarna al die tijd in een doos op een zolder. <
Erik Schaap, ‘De Februaristaking in de Zaanstreek’, Stichting Uitgeverij Noord-Holland, €12,50